Çocukluğumdan beri boş vakitlerimin çok ciddi bir kısmını kitap okuyarak geçiren biri olarak, bilinçli bir şekilde kitap okumanın ne demek olduğunu 30’lu yaşlarımda fark etmiş olmak canımı sıktı doğrusu. Şimdi bunu telafi etmeye çalışırken, üniversitede Politika okurken bile göstermediğim bir özenle ilgili dönem kitaplarını okumadan önce tarihini ve önemli siyasal olaylarını çalışıyorum Bunu yapmışken de çok özet bir şekilde ilgilenenlerle paylaşmak istedim.

Dünya Klasikleri deyince ilk akla gelen 19. yy Rus Klasikleri oluyor. Okuduğumuz romanda, sadece ön plandaki olay örgüsünü değil, kahramanların kişilik çatışmalarını oluşturan dönemin sosyolojik olaylarını ve toplumun siyasal gündemini de anlamak istiyorsak (ki isteyin lütfen, çok daha derin ve keyifli bir deneyim), tarihi hakkında kabaca bir fikrimiz olması şart bana göre. Buyurun size çok özet bir şekilde 19-20.yy Rusya’sı ve bunlara değinen romanları:

Rusya, Çarlıkla yönetilen bir ülke. Aristokratlar, o dönemde birçok Avrupa ülkesinde olduğu gibi, toplumun en üst tabakası olarak birçok imtiyaza sahip. Toprak köleliği sistemi var, bu da toprakla beraber üzerinde yaşayan köylülerin de alınıp satıldığı anlamına geliyor. Bu sistem, 1861 yılında bir yasa ile kaldırılmış, feodalite zayıflamış ve merkezin etkisi artmıştır. Batılılaşma yönünde bir adım olarak kabul ediliyor olsa da, zaman zaman hem köylüler hem aristokrat zümre buna uyum sağlamakta zorlanmış, herkesin rolunun sınırlarının belli ve alışıldık olduğu eski yaşamı özler olmuşlardı.

Gogol, Ölü Canlar

Gogol, bu eseri birkaç cilt olarak tasarlamış, ancak hakkını vererek yazabildiğinden bir türlü emin olamadığı 2. cildi, yaşadığı bir psikolojik buhran sonucu yakmıştır. Bugün okuduğumuz roman, aslında tamamlanmamış bir romandır ve sonlarına doğru eksik bölümler, yarım hikayeler göze çarpar. Buna rağmen, okunduğu için asla pişmanlık yaratmaz. 1820’lerde geçen bu roman, toprak köleliğinin, köylülerin ve toplumdaki yozlaşmanın hicvedildiği bir eser.

Kahramanımız Çiçikov, çocukluğundan beri statü sahibi bir insan olmak için yanıp tutuşmakta, bunu elde etmenin en kolay yolu olarak da ölmüş, fakat devlet kayıtlarından düşmemiş köylü köleleri, yani “canları“çok ucuza satın alarak, kendini yüzlerce köleye sahip bir adam olarak göstermekte bulmuştur. Bu amaç doğrultusunda insanlarla kurduğu ikiyüzlü ilişkiler, verdiği rüşvetler, çok zeki olduğuna inanarak oynadığı oyunlar, takındığı tavırlar oldukça komik bir yergi dili ile anlatılıyor. Hani bazen bir arkadaşınız sizi eleştirir ama bunu o kadar zekice, bir yandan da kalp kırmadan komik bir şekilde yapar ki, “laf mı soktu bu şimdi bana…?!!” diye düşünürsünüz ama kızamazsınız ya… Öyle bir his yaratıyor romanın genelindeki anlatım uslubu.

Bu kadar keyifle okunan bu romanın, yazarında bir yetersizlik ve memnuniyetsizlik hissi uyandırmış olması için ise ancak “Yazık…İnsanın kendi içindeki sübjektif çatışmaları boşu boşuna hayatını zehrediyor!” diyebilirim.

Anton Çehov, Vişne Bahçesi

Toprak köleliği kaldırılmış, burjuvazi yükselmeye başlamış ve aristokratlar, yeni Batılı düzene ayak uydurmakla eski düzene sarılıp “Rus değerlerine” sahip çıkmak arasında kalmışlardır. Tam da böyle bir tabloyu anlatan tiyatro eseridir. Özellikle imtiyazlı olanların, artık o günlerin geçmişte kaldığını idrak etmelerinin ne kadar hüzünlü olduğu ve değişen gerçekliğe adapte oluşlarının zorluğu göze çarpıyor.

Tiyatro eseri okumaktan sıkılmıyorsanız, ki ben pek kendimi veremiyorum ama 80-90 sayfalık oldukları için uçak yolculuğunda iyi gidiyorlar, Vanya Dayı da keyif verebilir.

 İvan Turgenyev, Babalar ve Oğullar

1850’lerde, yine toprak sahibi feodallerin hayatlarına göz atan bir roman. Dönemin sosyal yapısını göstermekle beraber, daha çok bireylerin psikolojisine, düşünce yapısına ve iç çatışmalarına değinen bir roman olması sebebiyle beni çekmiştir.

Babalar ve Oğullar, nihilist olduğunu iddia eden yüksek egolu doktor Bazarov ile, ona hayran arkadaşı/ öğrencisi Arkadiy’in hayatları ve çevreleri ile olan ilişkilerine dayanır. Romantik düşünceleri kendine kesinlikle yakıştıramayan ve kendini gereğinden fazla ciddiye alan Bazarov’un başına gelenleri burada anlatmayacağım ki sizin okuma zevkinizin tadını kaçırmayayım. Ancak beni en çok etkileyen kısmın, Bazarov’un ailesiyle olan ilişkileri olduğunu söylemeliyim. Onlardan utanması ve dahası onlarla geçirdiği vakitlerden sıkılması, yaşlı ebeveynlerinin bunu hissetmesi ve oğullarına olan aşırı düşkünlüklerine rağmen onu sıkmamak için gösterdikleri naif çabalar, her iki tarafın da doğal davranamamaktan kaynaklanan tutuklukları ve işte bir garip yaraya dönüşen, iç sızlatan aile olma karmaşası.

İvan Gonçarov, Oblomov

Dikkat, kafanızdaki “klasik edebiyat eseri” kavramına uymayabilir Benimçok beğendiğim, ancak çevremdeki bazı insanlardan da “çok kötüymüş” yorumunu duyduğum, ya çok sevilen ya da hiç hoşlanılmayan, sanırım pek arası olmayan bir eser.

Oblomov, 1850’ler Rusyası’nda yaşayan, uzak bir yerlerde bir köyün sahibi olan ancak yıllardır köyüne hiç uğramamış, günlerini evinden hiç çıkmadan geçiren, tembel bir Rus soylusudur. Ancak Oblomov’a “bir tembel” diyerek geçiştirmek, bu eserin ruh durumuna büyük haksızlık olur. Benim gibi kronik bir rahatsızlığı olup zaman zaman ciddi bitkinlik ve yorgunluk nöbetleriyle mücadele eden kişiler Oblomov’la yaşadığım özdeşleşmeyi çok iyi anlayacaklardır Evinden çıkmak bir yana, yatağından kalkarak üzerinden pijamasını çıkartabilmesinin bile büyük bir mesele olduğu, bu “nerdeyse terliğini giyeyazdı, sonradan vazgeçip tekrar uzandı.”, “mektup yazmak için kalemi alacağı sırada uykusu geldi.” veya “uşağı kıyafetini getirmek için odaya döndüğünde onu yatmış düşünürken buldu.” benzeri cümlelerle traji-komik bir şekilde anlatılır. Ama dediğim gibi buna “tembellik” demek yüzeysel olur. Bu tavrının altında farklı etkenler yatar: çocukluğunda köyünde alıştığı yaşamın dinamikleri (Oblomov’un Rüyası bölümünde renkli bir şekilde anlatılır), değişen Rus toplumuna ayak uyduramaması sebebiyle düşüncelerinde ve evinde herkesten uzak yaşamayı daha güvenli bulması, kendini ve hayatını değiştirmeye gücü olmadığını iddia ederken aslında bunu zaten istemediğini itiraf edememesi… gibi. Arkadaşı Ştoltz, Oblomov’un zıttı, hayatında sürekli amaçları olan, enerjisi bitmeyen ve yeni Rusya’yı temsil eden karakter olarak karşımıza çıkar. Ön planda olmamakla beraber, benim enteresan bulduğum, tat katan gizli kahramanlardan biri de uşak Zahar. Kitabı okurken bir gözünüz de sobanın üzerinden atlayarak emirlere itaat etmeye giden, sonrasında da sobasına geri dönen bu adamda olsun

Bu romandan sonra Oblomovluk, bir varoluş şekli olarak algılanmaya başlar ve insanın bilinçli olarak seçtiği bir atalet hali olarak tanımlanır. Hani bazen hepimiz kafamızda bazı planlar kurar, mevcut durumumuzdan şikayet eder ama bir türlü harekete geçerek bunu değiştiremez, mutsuz bir şekilde pineklemeye devam ederiz ya. İşte o halin bir ömre sirayet ettiği ve bu eylemsizliğin de insanoğlunun isterse seçebileceği bir hak olduğu ile ilgili bir romandır bu.

Şimdi romanlara ara vererek, tekrar tarihe dönelim:

Fransız Devrimi sonrası başlayan Napolyon savaşlarında, ilk etapta tarafsız kalınsa da, Napolyon’un Rusya’ya saldırması sonucu onlar da savaşmaya başlamış, başta alınan yenilgilere ve düşmanın Moskova’ya kadar girmesine rağmen işler bir süre sonra değişmiştir. Fransızlar, hem soğuk hava hem açlık hem de birtakım taktik hatalar sebebiyle Moskova’dan çekilmek zorunda kalmışlar, kan kaybetmeleriyle beraber Ruslar ve diğer ittifak ülkeleri tarafından Paris’e kadar kovalanmışlardır. Daha sonra hepimizin bildiği Waterloo savaşında kesin yenilgi gelmiş ve Viyana Kongresi’yle (1815) Avrupa’da monarşi ve güçler dengesi yeniden oturtulmaya çalışılmıştır.

Tolstoy, Savaş ve Barış

Tam da bu dönemi, 1805-1820 arasındaki Çarlık Rusya’sında, asil birkaç ailenin savaş öncesi, esnası ve sonrasındaki hayatlarını anlatır. Genç erkekleri, savaşın bir kahramanlık fırsatı, şanlı şerefli bir er meydanı olduğu inanışından alır; kopan kollar bacaklar, bozulan psikolojiler, ne için savaştığına dair duyulan şüpheler yardımıyla olgun (belki de donuk) adamlar noktasına taşır. Yani, savaşın gerçek yüzünü, zorluğunu ve anlamsızlığını çok güzel anlatır. Çok güzel anlattığı bir diğer şey de, tarihin göreceliliği, kimin anlattığına göre değişen yüzü ve aslında “gerçek kahramanlık” diye bir şey olmadığıdır.

Tam da bu dönemi, 1805-1820 arasındaki Çarlık Rusya’sında, asil birkaç ailenin savaş öncesi, esnası ve sonrasındaki hayatlarını anlatır. Genç erkekleri, savaşın bir kahramanlık fırsatı, şanlı şerefli bir er meydanı olduğu inanışından alır; kopan kollar bacaklar, bozulan psikolojiler, ne için savaştığına dair duyulan şüpheler yardımıyla olgun (belki de donuk) adamlar noktasına taşır. Yani, savaşın gerçek yüzünü, zorluğunu ve anlamsızlığını çok güzel anlatır. Çok güzel anlattığı bir diğer şey de, tarihin göreceliliği, kimin anlattığına göre değişen yüzü ve aslında “gerçek kahramanlık” diye bir şey olmadığıdır.

Tarihte ve siyasette, neden-sonuç ilişkisi hiçbir zaman çok net olmamış, yapılmak istenenle anlaşılan, gizli niyetlerle diplomasi, iç hesaplarla dış etkiler hep birbirine karışmıştır (Sanırım bunu hiç kimse Henry Kissinger, Diplomasi kadar iyi anlatamamıştır). Tolstoy, Rus kahramanı ilan edilen General Kutuzov ile Napolyon’un stratejileri hakkında yaptığı hiciv içeren yorumlarla, aslında bu savaşta birçok şeyin şansa dayalı olduğunu, zafer diye bir şeyle övünülmesinin anlamsızlığını önümüze koyar. En çok aklımda kalan kısımlar, Fransız ordusunun Moskova’ya kadar çekilmesinin bir taktik başarısı değil, Kutuzov’un cesaretsizliği ve ataletinin bir sonucu olduğu; “zaten Napoleon o esnada grip olmasaydı, kuşatmanın zinhar başarısızlıkla sonuçlanmayacağı…” görüşleriydi.

Tolstoy, Anna Karenina

Soylu aileler, yasak aşklar, gurur, kan, gözyaşı…Evet çok önemli bir eser, inkar edilemez ama şaşırtmayan ilerleyişi, beklenen sonu ile benim favorilerim arasında değil maalesef. Bana en farklı gelen çiftçi Levin karakteri oldu, bu karakterle Tolstoy’un kendisini anlattığını söylerler.

Napolyon’un yenilgisi sonrası toplanan Viyana Kongresi’nden ve burada doğan ‘Metternich’ sisteminin Avrupa’da yeni bir güçler dengesi kurduğundan bahsetmiştik. 1815’ten 1856 yılına kadar bu sistem başarılı olmuş, Avrupa nispeten sakin bir dönem geçirmiştir. 1856’daki Kırım savaşında, İngiltere ve Avusturya Osmanlı’yı destekleyince (yıllarca süren ve sürecek Boğazlar’ı Rusya’ya kaptırmama politikası sebebiyle) bu denge sarsılmaya başlamıştır. Hem Rusların hem Avusturyalıların Balkanlardaki etkilerini güçlendirmeye çalışmaları ve hak iddia etmeleri bu çözülmeyi derinleştirmiştir. 1878 yılındaki Bulgar ve Balkan ayaklanmalarında Ruslar’ın Osmanlı’yı yenmelerine karşın, Avusturya ve İngiltere’nin Berlin Konferansı’nda açıkça Ruslardan taraf olmamasıyla “balance of power”’ geçerliliğini iyiden iyiye yitirmiştir.

Bu arada belki de 30 yıl savaşlarından beri kıta Avrupa’sının en güçlü ülkesi konumunda olan Fransa, Napolyon savaşlarındaki yenilgisinden sonra bu gücünü kaybetse de, hala kendisinden en çok çekinilen oyuncu konumundaydı. Belki de bu sebeple, o dönemlerde kurulan farklı farklı 2li ve 3lü ittifak kombinasyonlarına karşı genelde yalnız bırakılmıştır. Döneme damgasını vuran Bismarck’ın 1871’de Almanya’yı birleştirmesi, III. Napolyon’un başarısız politikaları ve Bismarck sonrası güçlenen Almanya’nın onun ölümünden sonra politik olmaktan uzak agresif ve sert tavırları rüzgarı tersine çevirmiş, Fransa yerine Almanya yalnız bırakılan ülke olmaya başlamıştır. Avusturya’yı destekleyen Almanlara karşı, Ruslar da Fransız ve İngilizler ile yakınlaşmıştır (Tahmin edebileceğiniz gibi bu yol I.Dünya Savaşı’na doğru gidiyordu).

Rusya’nın bu uluslararası arenadaki güç savaşı bir yana, kendi içinde yoksullaşan halkı ve sınıf çatışmaları, öncelikle “Kanlı Pazar” olarak bilinen 1905 halk gösterisini, ardından Bolşeviklerin yıllarca süren hazırlık ve organizasyonları ile Ekim 1917 Devrimi’ni getirmiştir. Bir yandan 1.Dünya Savaşı’nda savaşan Rusya, diğer yandan devrimi gerçekleştirmiş ancak devrim karşıtlarıyla da yıllar sürecek bir mücadeleye girmiştir.

Maksim Gorki, Ana

Hakkını vererek anlayabildiğimi düşünmediğim için, çok uzun yazmayı da doğru bulmuyorum.

1917 Devrimi öncesi, kasabanın sosyalist lideri gencinin, evi dışındaki dünyadan bihaber olan saf ve iyi niyetli annesinin adım adım davayı anlayarak bilinçlenmesi ve bir parçası olmasını anlatan hikayedir. Ben çok etkilenmedim ama sosyalist/komünist fikirlere de çok derin bir şekilde hakim olduğumu iddia edemeyeceğimden dolayı, bu yorumum benim cehaletim olsun 🙂

Şolohov, Ve Durgun Akardı Don

Annemin en sevdiği kitap olması sıfatıyla listeme giren ve onun hatrına 4. cildini okutan romandır.

Don Kazaklarının hayatını ve Rusya’nın içinden geçtiği çalkantılı dönemlerde aldıkları rolleri anlatır. Savaş öncesi dönemlerde tek dertleri aldıkları ekinlerin bereketi (ve ara sıra aşk entrikaları) olan Kazakların, 1.Dünya Savaşı, arkasından gelen Bolşevik Devrimi’yle beraber gündemleri değişir, kendi bağımsızlıklarını da elde etmek için ayaklanmaya karar verirler. Bu ayaklanma, beklediklerinden çok daha uzun sürer, kasabadaki erkeklerin çoğu hayatını kaybeder, ödenen bedeller amacın kutsallığını sorgulatır.

Bu roman sayesinde o dönemde Rusya’nın ne kadar karışmış olduğunu öğrenmek de yan faydası oldu sanırım. Devrim sonrasında, karşı devrimci güçlerin Kızıl Ordu ile bitmeyen savaşları bir yana, geçici Krenski Hükümeti’nin indirilmesi, Kornilov ve beraberindekilerin askeri darbe denemesi, devam eden 1.Dünya Savaşı, ayaklanan Don Kazaklarının bazen Beyaz Ordu, bazen Kızıl Ordu ile kurdukları ittifaklar, olmadı hepsine karşı bağımsız olarak savaşmaları, yüzeysel tabirle “kim kime dum duma” ortamı beni şaşkınlıklara sürükledi…

Bütün bunları anlattıktan sonra diyeceksiniz ki, Rus Klasiklerinin çok önemli bir halkası eksik kaldı, evet: Dostoyevski… Ona olan özel hayranlığımdan dolayı en son bırakmak istedim. Bir yandan da, ilgili hangi dönemin altına koyabileceğimi bilemedim, çünkü Dostoyevski, içinde bulunduğu dönemi anlatmaktan çok insanı anlatmayı seçmiştir. Dönemi ve çevreyi de, daha çok insanın kişiliği ve psikolojisi üzerindeki etkisinden dolayı önemser gibidir.

Dostoyevski, Karamazov Kardeşler

Birbirinden tamamen farklı 3 kardeş, bencil bir baba, bir cinayet, 4 şüpheli…Şimdi böyle yazınca Agatha Christie romanı gibi oldu:) ama tabii ki yazar Dostoyevski olunca altında çok ciddi bir psikolojik derinlik, iç çatışmalar, doğruyu ve yanlışı sorgulatan analizler bulmak mümkün. “Spoiler” vermeden daha detaylı anlatamayacağımdan, açık ara en beğendiğim Rus Klasik romanı olduğunu söyleyerek bitiriyorum.

Yeri gelmişken söyleyeyim, çoğunlukla İletişim Yayınları’nın kitaplarını tercih ettim ve çok beğendim. Her eserin başında bir “Kronoloji” kısmı var, burada ilgili yazarın otobiyografisini, aynı tarihteki önemli siyasi/ kültürel olaylarla karşılaştırmalı olarak bulabiliyorsunuz. Ayrıca, roman öncesinde bir Önsöz, sonunda da Sonsöz bulunuyor ki, hem kitap eleştirisi hem de gözden kaçırdığınız bir takım sembolleri, kurguları bulabileceğiniz kaynak görevi görüyorlar.

İletişim Yayınları’nın Karamazov Kardeşler kitabı özelinde bir önerim var: Önsöz kısmını kitabı bitirdikten sonra okuyun, keyfi kaçmasın.

Dostoyevski, Suç ve Ceza

1860’ların St. Petersburg’unda geçen bu roman, saplantılı bir genç olan Raskolnikov’un işlediği suç, suçun sonuçları ve suça karışanların ruh dünyasında yarattığı yaralar üzerinde dönüyor. Tekrarlamama gerek yok sanırım, psikiyatr edasıyla işlenen bir iç dünya ve psikolojik analizler bütünü başrolde.

Raskolnikov’un kafasındaki ana fikir ise, ciddi bir tartışma yaratan “üstün insan” fikri. Takıntılı ve tutarsız fikirlere kapılan kahraman, Napolyon gibi “üstün” gördüğü insanlara özeniyor ve bu insanların, toplumun gelişme ve ilerlemesi için bir takım bireysel suçları işlemeye hakları olduğunu düşünüyor. Bu fikre yaslanarak, kendisi de topluma muhalefet etmeye hakkı olduğuna ve işlediği suçla herkes gibi korkak olmadığını ispatladığına inanıyor. Sayfalar akıp giderken, bireysel suçun tanımı, meydana gelen değişikliklerin neye ve kime göre “gelişme ve ilerleme” sayıldığını, sadece “kendi gibi olanı ya da kendi tarafını” haklı görmenin tehlikesini düşünüp duruyorsunuz.

Dostoyevski’nin birçok eseri var, hepsini okumayı kendi ödev haneme yazarken, hafif depresif bir ruh haline girmeyi göze alıyorsanız Yeraltından Notlar’ı da es geçmemenizi tavsiye ediyorum.

Son olarak, Rusların en çok saygı duyduğu, diğer ünlü edebiyatçıların örnek alıp yücelttikleri şair ve yazar Puşkin’den bahsetmeden olmaz. Benim okuduğum tek eseri Yüzbaşının Kızı bana pek tat vermedi açıkçası. Fazlaca olay üzerine kurulu, kahramanların kişilikleri derinlikten ve gerçeklikten uzak geldi bana. Sanırım doğru eseri seçemedim ya da bana hitap eden bir tarzı yok… Hangisi bilemiyorum ama bu kadar el üstünde tutulan bu yazarın başka bir kitabına bir şans verebilirsiniz bence.

Bütün bu anlattıklarımın ışığında, kendi zevkime uygun ilk 5 Rus Klasiğini şu şekilde sıralayabilirim:

1. Dostoyevski, Karamazov Kardeşler

2. Tolstoy, Savaş ve Barış

3. Dostoyevski, Suç ve Ceza

4. İvan Gonçarov, Oblomov

5. Gogol, Ölü Canlar

Yeni yazılarda görüşmek üzere, hepinize iyi okumalar dilerim…