Hatlarını belli etmeyen geniş paltosu ve ayağında meşhur ordu botları ile, fötr şapkasının gölgesinde “1925 yılından kopup gelmiş gibi görünen” Viv, ikiz lensli Rolleiflex makinesi sayesinde insanların dikkatini çekmeden onları fotoğraflıyordu. Buza basıp düştüğünde ve çok da uzun olmayan bir süre sonra vefat ettiğinde Viv, ardında 100.000’den fazla fotoğraf karesi – çoğu banyo edilmemiş – bırakmıştı, onlarca kutular içinde.

Vivian Maier’in Peşinde 

Müzayededen açık artırmayla fotoğraflarını satın alan John Maloof onlarca kutu ile nasıl başa çıkacağını düşünüyordu. Ve ardından birkaç müzeye danışmaya karar verdi. Olumlu yanıt alamayınca – MoMa dahil – iş başa düştü ve fotoğrafları düzenleyip bir sergi açtı, Chicago Sanat Müzesi’nde.

Evet, tam da düşündüğünüz gibi, Vivian Maier görebildiğimiz eşine az rastlanır sokak fotoğrafları ile ölümünden sonra ünlendi. Hayatına dair Charlie Siskel’in yönettiği bir belgesel var: Finding Vivian Maier 

Fakat ben yazımda bu belgeselden değil de, Viv’in yapmış olduğu yolculuktan bahsetmek istiyorum, naçizane. Ya da belki daha çok ‘yolda olma halinden.’ 

Ardından çekilen belgeselde de, yazılan yazılarda da aynı soru işareti var: Neden yaşarken çektiği bu fotoğrafları kimseye göstermedi? Ki görmesinler diye de ekstra emek harcadığı zamanlar oldu, dadılık yaptığı evlerde yaşadığı odanın kapısını hep kilitli tutarak. Kendimce cevaplar aradım bu soruya ve ben de Maier’in ‘peşine takılanlar’ arasında yerimi almış oldum. Cevaplarımı ise Taoizm’de buldum. 

Tao te ching’den Bazı Öğretiler

Tao, yol demektir. 

Wu wei denilen bir öğreti vardır Taozim’de, ‘hareketsiz eylem’ olarak türkçeleştirebiliriz. Doğan Kuban’ın yorumlarında ‘konuşmadan öğretim’ olarak da adlandırılır. Doğa mekanizmasını işleyişini değiştirecek hiçbir şey yapmamak. 

Ve yine Taoizm’e göre “Bilen (çok) konuşmaz. Çok (konuşan) bilmez. Sözü kes, duyuları törpüle, girişlerini kısıtla. Bağları çöz. Aydınlığın göz kamaştırmasını engelle. Buna sırlı birleşme denir. O zaman insanı yakın ya da uzak etkilemez. Kazanç onu etkilemez, kayıp huzurunu bozmaz. Ne saygıdan duygulanır, ne de utanır. O dünyanın en değerli insanıdır.” 

Sfenksvari Selfieler

Tüm bu öğretilerle birlikte dönüp o kısa saçlı, erkek gömlekli ve makinası her daim boynunda asılı olan kadına baktığımda gördüğüm şey; yolunda ne kadar sağlam yürüdüğü ve yolun sonuyla pek de ilgilenmediği fakat her daim yolun tadını çıkardığı. Keşfettiği şeyleri başkasına öğretmeye çalışmakla vakit harcamayıp, kendi gözünü gittikçe geliştiren bir sokak fotoğrafçısı. Keyifsiz, tatsız hatta gergin anlarda dahi çekinmeden deklanşöre basan bir kadın. Kendini de es geçmeyip, bir araba camında veya dükkan penceresinde ya da banyo aynasında sfenksvari selfiler çeken Vivian Maier. 

Harika bir kare çektiğimde, içimden gelen ilk duygu “bunu instagramda paylaşmalıyım”  ile Viv’in banyo edilmemiş binlerce film rulosunu karşılaştırdığımda bir uçurum görüyorum. Ben ya gelecekte ya geçmişte yaşarken aslında fark ediyorum ki o hep ‘şimdi’ deymiş, o an çektiği karede, kendisine aniden dönen bakışlarda. Üstten baktığı Rolleiflex sayesinde insanların pek dikkatini çekmeden o anı fotoğraflıyordu fakat görürlerse de yine de çekmekten geri kalmıyordu. Öyle ki dadılık yaptığı çocuklar bazen böyle davrandığı için utanıyorlardı. 

New Yorker köşe yazarlarından Anthony Lane şöyle yazdı onun için  “Maier’in gözü olağanüstü derecede doğruydu – ayrıca havalı ve sempatik.” Fotoğraflarını değerlendiren Joel Meyerowitz, Mary Ellen Mark çok net bir şekilde Henri Cartier Bresson veya Dian Arbus’un fotoğrafları ile karşılaştırma yapılabileceğini, en az onlar kadar başarılı olduğunu söylüyor. 

Fakat Viv bir fotoğrafçı değildi, o bir dadıydı. Bu işi özellikle seçti; dadılık sayesinde kendine ait bir özel alanı ve sokakta geçireceği tonla zamanı olabilirdi. Büyük ihtimal esin kaynağı çocukken birlikte yaşadığı ünlü portre fotoğrafçısı Jeanne Bertrand idi, fakat istifçi Viv hiçbir yerde ondan bahsetmemişti. Sahip olduğu her şeyi biriktirme takıntısı Taoizm’e ters düşse de kalıcı olmak gibi bir derdi olmadığını anlayabiliyoruz. Çünkü tuttuğu kısa bir ses kaydında şöyle diyor: “Sanırım hiçbir şey sonsuza kadar sürmez. Başkaları için yer açmamız lazım. Bu bir çark.“

“Tao yolunda kazanmak amaç değildir. Sevgi ya da kin insanı etkilemez. Çünkü bunlar düzenin parçalarıdır. Tao yolunda olan ne saygınlık peşinde koşar ne de eksikliklerinden gocunur. Asil insan tao yolunda olandır.” diyor Doğan Kuban yaptığı yorumlarda. Özçekim yaptığı fotoğraflarda Vivian gayet nötr bir ruh halinde içindedir ya da yüzünde hep tepkisiz bir hal vardır, en fazla görebileceğimiz bir sırıtma halidir. Gelir düzeyi çok düşük olmasına rağmen isyan veya direnç gösterme hali yansımıyor fotoğraflarına veya kayıtlarına. Hiç doktora gitmemiş, hiç sigortası olmamış olan Vivian Maier’e bu duruma üzülmüyor musun diye soran bir tanıdığına verdiği cevap göğsümüze bir ağırlık gibi çökebilir: “Fakirler ölmek için çok fakirler.“

Bazen de bir hayat böyle biter, dışında tüm fakirliği, içinde tüm zenginliğiyle…

Kendine has feminist kadın, Viv, fotoğraflarımızı baskıya verdiğimizde baskıcıya aynı uyarıları yapıyormuşuz: “Parlak olmasın, mat olsun!”

Ardında bıraktığın tüm zenginliğe teşekkür ederek, güzel uyuman dileğiyle… 

*Vivian Maier, soyadını çeşitli hallerde kullanmıştır: Mair, Mayer, Maier

Kaynaklar: Finding Vivian Maier
Candid Camera, Anthony Lane, The New Yorker
Resmi web sitesi: www.vivianmaier.com
Lao Tzu Tao Yolu Öğretisi; Tao Te Ching’in yorumsal çevirisi, Doğan Kuban