Stop motion animasyonları sever misiniz? İnanılmaz büyük sabır, bolca zaman ve emek isteyen en eski film yapım tekniğinden bahsediyorum! 140 yıllık geçmişe sahip bu sanat türünün 1870’lerin sonundan günümüze kadar uzanan hikayesine, yapım aşamalarına ve ilk örneklerinden reklam filmlerine, müzik videolarından kısa filmlere kadar en güzel örneklerine hadi hep birlikte bakalım! Başlamadan önce minik bir not: Bağlantılı linklere tıklamayı unutmayın! 🙂

İnsanlığın bildiği tüm sanat formlarını ve teknolojilerini bir arada kullanan tek bir sanat formu sorsam? Evet, 140 yıllık geçmişe sahip en eski film yapım tekniği olan stop motion animasyon bu sorunun cevabı olurdu. İnanılmaz büyük bir sabır, bolca zaman ve e tabii bir de bütçe gerektiren bir sanat türü olan stop motion, günümüzde “ölmekte olan bir sanat” olarak adlandırılıyor olsa da izleyiciye ayrı bir tat verdiği gerçek. Sanat ve zanaatın birleştiği bu sanat dalı, benim en sevdiğim animasyon türlerinin de başında yer alıyor. 

Bol bol “çizgi film” ve ailemin bayıldığı Susam Sokağı’nı bir kenara bırakırsak, animasyonun hayatıma girişi 2000 yılında oldu. Ailece gittiğimiz Tarzan filmi yalnızca sinemada izlediğim ilk animasyon değil, aynı zamanda hayatımdaki ilk kırılma noktalarından biri. Ardından gelen storyboardlara dönüşen anaokulu çizimlerim, sadece çocukluk eğlencesi olarak gördüğüm “flipbook”lar… Bunları hızlıca geçip ortaokul zamanlarıma gelirsek The Nightmare Before Christmas’ın bir “stop motion” olduğunu bilmezken favori animasyon filmim oluşu. O dönemki çılgınlar gibi “animasyon okuma” isteğimi tarif dahi edemem! Küçük yerde yaşamak, imkanları iyi bilmemek ve sanatın herhangi bir kolunu “iş” olarak görmeyen aile bazı hayalleri dipsiz kuyulara gömmeyi iyi başarıyor. Bu hayaller zaman içerisinde unutulmuş gibi yapıldı gitti, aradan yıllar geçti. 

Stop Motion Animasyon

Stop motion animasyonla gerçek anlamda tanışmam üniversite dönemime denk geliyor. “Moving Image” dersi sayesinde dada, surrealism derken hooop stop motion’la haşır neşir olma şansım oldu. Sadece teorik olarak değil; malzemeler deneyerek, setler kurarak, cansız objelere can vererek. Hatta oldukça amatör olsalar da 3-4 stop motion okul projesi içinde bulundum.

Peki neden stop motion? Her yaştan kitle tarafından sevilerek izlenen ve sanat için yapılan bir iş stop motion. Objeler, mobilyalar, çizimler, gerçek insanlar, aklınıza gelecek her şey sizin oyuncunuz olabilir; fakat “Ne güzel oyuncu kaprisi de yok, mekan ayarlaması da!” diye bir oh çektirmeyecek kadar da zahmetli bir iş. En basit ifadeyle kamera önünde sabit duran objeler pık pık hareketlendirilerek fotoğraflanıyor ama her şey bu kadar basit değil. Hem de gördüğünüz en amatör işte bile.

Stop motion aşamaları bir film yapmakla tamamen aynı! Takip edilmesi gereken kocaman bir process var. Senaryosu, storyboardu, karakteri… Bunlara devam etmeden önce biraz stop motion tarihinden bahsetmek istiyorum. İsterseniz tarih kısmını hızlıca geçip aşamalara gelebilirsiniz; ama film tavsiyelerimi kaçırırsınız, söylemedi demeyin. 

Stop Motion’ın Kısa Tarihi

Thaumatrope, zoetrope, flipbook ve daha niceleri yatıyor hareketli imaj tarihinin temelinde. Bunlar sinemanın doğuşundan önce her yaştan ve sosyal sınıftan izleyiciyi eğlendiren muhteşem evreni oluşturuyor! İlk hareketli imaj 1878’de Eadweard Muybridge’in “Bir at dörtnala koşarken dört ayağı birden aynı anda yerden kesilir mi?” sorusunu cevaplamak için bir dizi kamerayı belirli aralıklarla yan yana sıralayıp yaptığı deneyler sonucu ortaya çıkmış. 

Stop Motion’ın İlk Dönemleri

Eadweard Muybridge’den 1890’lara kadar yalnızca kameralar değil hareketli imajlar da gelişiyor tabii ve ilk stop motion animasyon 1898 yılında hazırlanıyor: The Humpty Dumpty Circus. Vitagraphy tarafından yapılan animasyon, bir oyuncak sirkindeki günlük yaşamı gösteriyor. Diğer en eski örnekden biri ise 1902’de Edwin Porter’ın Fun in a Bakery Shop. Fırıncının fare görmesiyle başlayan hikaye bence oldukça eğlenceli devam ediyor. 

1900’lerin başından 1960’lara kadar stop motion her yere yayılmış, farklı obje ve malzemelerin işin içine girmesiyle çeşitlenmeye başlamış. The Haunted Hotel (1907) hareketlenen mobilya ve ev gereçleriyle insanların ilgisini çekmiş döneminde. Günümüz animasyonlarında da mutfak ve yemek malzemelerinin canlanmasına çok fazla yer verilir. (PES çok kullanır mesela.) The Haunted Hotel mutfak gereçlerinin canlandığı ilk stop motion’lardan biri olabilir. 

1916’da yeni bir malzeme ile tanışıyor stop motion dünyası: Kil. İlk kadın animatör Helena Smith Dayton hemen yeni bir malzeme kullanmalıyım demiş olmalı ki kil ile Romeo ve Juliet uyarlaması denemiş. Kilden hemen sonra kuklalardan da yararlanılmaya başlanmış. 1910’da böcekleri kukla olarak oynatan Wladyslaw Starewicz filmlerinde kukla kullanmayı çok sever mesela. Kukla 1930-40’larda da oldukça popüler. 

Stop motion tarihini büyük ölçüde etkileyen isimlerden biri ünlü animatör Willis O’Brien. 1933 yapımı efsane King Kong filmini ölümsüzleştiren ve insanları şok etmeyi başarmış birisi. King Kong izleyenler adeta gerçek sanmış gördüklerini. The Lost World (1925) de bence dinazorları ile etkileyici bir yapım dönemine göre. Willis O’Brien 1950’de Akademi En İyi Görsel Efektler Ödülü‘nün de kazananı. King Kong’dan etkilenip stop motion’a soyunan Ray Harryhausen filmlerine de mutlaka göz atın. (Evet, biraz sıkıcı olduğunu kabul ediyorum ama dönemine göre değerlendirelim.)

1960’larda stop motion dünyasında Jules Bass ve Arthur Rankin tarafından kurulan prodüksiyon şirketi dikkat çekiyor. Stop motion animasyon dalında başarı filmler yapmak istemişler ve bence başarılı olmuşlar. Noel filmlerini ardı ardına sıralıyor gibi olabilirim ama The Year Without a Santa Claus, The Life and Adventure of Santa Claus, Santa Claus is Comin’ to Town mutlaka izlenmeli. Hatta bu seneki Noel ve Yeni Yıl filmleri listenize hemen ekleyebilirsiniz! Aynı stüdyodan çıkma Mad Monster Party? de stop motiona ilginiz varsa listenize eklenmeli.

Stop Motion’ın Altın Çağı 80’ler ve Günümüz

1970 stop motion’ların reklam sektöründe kendisini göstermeye başladığı yıllar. 80’ler döneminde Altın Çağı’nı yaşayan stop motion uzun metraj filmler, animasyon diziler, büyük markaların reklam filmleri ve müzik videolarında kullanılan bir teknik. Star Wars ve Robocop gibi filmler stop motion sahneler içeriyor. Peter Gabriel’in Sledgehammer klibi 80’lerin unutulmaz klipleri arasında yerini alıyor. 

80’lerden günümüze kadar hala popülerliğini koruyan bir isim sorsak herhalde hepimiz Tim Burton deriz. Tim Burton’ın 1982 tarihli stop motion kısa korku filmi Vincent ayrıca Disney’in de ikinci korku filmi. (Birincisi The Watcher in the Woods) Tim Burton demişken, yönetmenin en sevdiği tekniklerden birinin stop motion olduğunu söylemeye gerek var mı bilmiyorum? 

1993 yılında Tim Burton The Nightmare Before Christmas ile sinema tarihindeki ilk uzun metraj stop motion filmi çekmiş ama 90’larda dijital dünya stop motionın popülaritesini kaybetmesine sebep olmuş. Tabii asla hayatımızdan çıkmamış. (Tim Burton’dan bahsetmişken Corpse Bride ve Frankenweenie filmlerini de izlemeyenler listelerine eklesin.)

90’lar sonu 2000’lerin başlarında durağan bir süreç geçirmiş olsa da son yıllarda stop motion tekrardan popüler hale gelmeye başladı. Reklam filmlerinin yanı sıra uzun metraj severek izleyeceğimiz güzel stop motion filmler var! Wes Anderson‘ın Fantastic Mr. Fox ve Isle of Dogs filmleri, Shaun the Sheep, Wallace and Gromit, Mary and Max, Ma vie de Courgette, Anomalisa, Coraline, Kubo and the Two Strings gibi filmleri hala izlemediyseniz ilk fırsatta mutlaka izleyin!

Kullanılan Malzemeler

Animasyon ilk olarak cansız nesnelerin hareketiyle başlıyor, sonra cel animasyon geliyor, ardından kil ile kukla kullanılan stop motion’lar. Stop motion animasyonlar paper cut out, claymation (kil), puppet (kukla), obje animasyonu, pixilation ve silüet gibi çeşitlere sahip. Malzeme kullanımı oldukça geniş. Köpük lateksler, silikonlar, killer, örgüler, kağıtlar (Miss Todd enfes bir cut-out örneği), tahta, aklınıza gelebilecek her şey. Hareket bakımından en uygunu kukla. (Madame Tutli-Putli kukla kullanımında başarılı örneklerden biri.) Kuklalar tahtadan veya kumaştan olabildiği gibi amigurumi tarzında örgü kuklalar da görüyoruz projelerde. (Amigurumi örneklerden en sevdiklerimden Lost & Found) Ama herhalde en rahat malzeme kil veya hamur.

Biliyorsunuz kil çok yönlü bir malzeme ve istediğiniz gibi şekillendirebilmek mümkün. Biraz yetenek, biraz hayal gücüyle neler neler yapılır! Kilden oluşturulan modeller ikiye ayrılıyor: Armatür tabanlı modeller ve serbest formlu, şekilsiz modeller. Armatür tabanlı modellerde çelik veya telden oluşturulmuş iskelet kille kaplanıyor. Karakterlerin en büyük sorunları pozisyon konusunda. O da tel, alüminyum, bant gibi gereçlerle kolaylıkla çözülebiliyor. Stop motion’ların en büyük problemini sıvılar oluşturuyor. Akışkan bir şeyi karede tutamıyorsun tabii ama bunlar da genelde kil/hamur, iplik veya cut-out tekniğinden yararlanılarak canlandırılabiliyor. (Ben deniz etkisi yaratabilmek için mavi çöp poşeti kullanmıştım.)

1955’te Art Clokey tarafından üretilen Gumby Show’un ana karakteri yeşil renkli hamur karakter Gumby, herkesin gönlünü çalmayı başarmış o dönemde! Aslında oldukça basic bir şekle sahip olsa da, bu karakter eminim günümüz animasyon karakterlerine dahi ilham olmuştur. (Çok alakasız gelebilir ama Toy Story’nin Forky’sini gördüğümde ilk aklıma Gumby gelmişti.)

Kilin asıl patlaması Will Vinton ve Bob Gardner’ın küçük bir stüdyo kurmasıyla başlıyor. Stüdyolarında yeni nesil animatörlere yer vermişler ve kilden üretilen animasyonlara “Claymation” demişler. Stüdyonun 1974 yapımı Closed Monday filmi “En İyi Kısa Animasyon Filmi Akademi Ödülü” dahi almış. E haliyle ardından gelecek animatörler için kil canlandırmada tam bir ilham olmuşlar!

Ben en çok kilden/hamurdan üretilen karakterleri, animasyonları seviyorum. Aslında en sık gördüğümüz malzeme de bu. Bu malzemeden yapılan sevdiğim stop motion animasyonlara onlarca örnek verebilirim. Fakat kil ve stop motion denildiğinde bir isim herkes tarafından bilinmeli diye düşünüyorum: Jan Švankmajer. Abartmıyorum, zeka ve yaratıcılık kokan çılgın hikayeleriyle tüm sinema türleri içerisinde en sevdiğim ilk beş yönetmenden biri olabilir Jan Švankmajer.

Stop Motion Animasyonun Aşamaları

Bir stop motion projesinin herhangi bir film çekiminden process olarak bir farkı yok. Senaryo, storyboard, karakterler, mekanlar ayarlanıyor, görüntüler yakalanıyor, kurgu ve prodüksiyon kısmı geliyor. Yapılması gereken iyi bir plan, storyboard ve hedefi adım adım takip etmek!

En büyük ihtiyacımız sabır ve zaman. Araştırma, öğrenme, bol bol örnek inceleme ve malzeme deneme yatıyor temelinde. O sabrı ve zamanı kendinizde buluyorsanız, o zaman kolları sıvayıp işe başlayabilirsiniz!

Peki stop motion animasyonun aşamaları neler? 

• Planlama: Hikaye, senaryo, storyboard. Kafayı yorduktan sonra biraz da elleri yormak lazım.
• Sahne Hazırlanması: En meşakkatli aşamalardan biri sahne hazırlamak. Işıkların ayarlanması, kameranın konumlanması… Hareket eden bir arka planınız var mı? Işıklar nasıl olmalı? Ruh halini en iyi yansıtan şeylerden biri ışık ve bu stop motion’da da oldukça önemli. (Tokri hem konusu hem de hazırlamış oldukları set bakımından enfes!)
• Karakterlerin Hazırlanması: Anime edilecek karakterlerin çizilmesi, modellenmesi, iskelet yapısı, mimikler… Karakterler hangi malzemeden hazırlanacak? Hali hazırda var olan bir obje kullanılacaksa ona nasıl karakter ataması yapacaksınız? Veya insanlardan mı faydalanmak istiyorsunuz? 
• Kamera ve tripod seçimi: İsterseniz telefondan dahi çekebilirsiniz ama fotoğraf kalitesiyle gerçekçiliğin doğru orantılı olduğunu unutmayalım. Tripod, kamera tutarlılığı için önemli. 

• Pozlama: Stop motion her türlü objenin kamera karşısında adım adım hareket ettirilmesiyle oluşuyor. Objeleri minik hareket ettirip fotoğraflayıp, bunu tekrarlamaya devam ediyoruz. Ne kadar minik hareketler o kadar smooth bir akış demek. Her bir saniyenin 15-24 kareden oluştuğunu düşünürsek bir dakika için bile saatler harcandığı kesin! Bu arada fotoğrafları uzaktan kumandayla çekmek pratiklik sağlıyor.
• Görsel Düzenleme: Kurgu aşamasına geçmeden önce fotoğrafların düzenlenmeye ihtiyacı olabilir. Objeleri hareket ettirmekte veya sabitlemede kullanılan bant, ip, tel gibi şeyler varsa Photoshop aşaması unutulmamalı.
• Kurgu: Yoruculuğu olmayan kısma geldik! Adobe Premiere, Final Cut, Movie Maker gibi programlardan faydalanılabilir. Sırasıyla dizilen görsellerin süresini, rengini, hatta hareketlerini dahi ayarlayabilirsiniz bu programlarda. Ben her türlü kurgu işimde Premiere tercih ediyorum. Programla biraz zaman geçirince öğrenmek oldukça kolay. İsterseniz yüzlerce tutorial ile sonsuz dünyasını keşfedebiliyorsunuz! Ses, müzik de eklediniz mi bu iş tamam!

İster kocaman setler kurmaya çalışın, ister masa üzerinizde bir dünya yaratın… Amatör olarak da olsa içinde yer almanın müthiş keyif verdiği bir iş stop motion. Ben yalnızca izlemekle yetineceğim diyorsanız stop motion projelerden sevdiğim örneklere bakabilirsiniz. 🙂

Stop Motion Projeler

Stop motion tekniği günümüzde Pixar, Dreamworks ve Disney tarafından kullanılmakla birlikte profesyonel olarak stop motion projeler üreten daha küçük stüdyolar da var Laika ve Aardman gibi. (Not: Laika’nın 2012 yapımı ParaNorman filmi 18 Ekim’de Neflix’e de geliyor.)

Sevdiğim onlarca stop motion kısa film olunca onları tamamen es geçip (ki bazılarını yukarıdaki örneklerde link’ledim.) müzik videoları ve reklam filmlerinden örnekler vermek istedim.

Müzik Videoları

• Elif Çağlar en sevdiğim Türkiyeli sanatçılardan. Circus Love şarkısını zaten çok severim, “dünyalar tatlısı” klibinin de yeri ayrı! Rölyef kabartma ve stop motion’dan oluşan klip kimin elinden çıkma merak ediyorsanız hemen Prag’da yaşayan animatör Akile Nazlı Kaya’nın işlerine bakabilirsiniz. Nazlı’nın en beğendiğim işi To You.
• Fleet Foxes – Mykonos kağıt/karton türünde temel malzemelerden neler yapılır, güzel bir örnek.
• Kağıt/karton gibi malzemelerden hazırlanmış klipleri sanırım ayrı seviyorum, iki tane daha örnek vereceğim. Biri Brezilyalı şarkıcı Tulipa Ruiz – TU klibi. Diğeri ise Afro-Latin müzik yapan yüksek enerjili bir gruptan: La Misa Negra – Sancocho. Yine cut-out tekniğini görüyoruz ve karton binalarla hazırlanmış mekan, dijitalle birleşmiş. Düşününce oldukça basit bir iş, ama oldukça da eğlenceli!
• Radiohead – Burn the Witch, Coldplay – Daddy ve Tom Resenthal – How Have You Been sevdiğim diğer stop motion müzik kliplerinden. 

Reklam Filmleri

• Gördüğümüzde “Yaaa çok tatlıı!” diyerek mutluluk saçarak izlediğimiz Apple’ın stop motion ve dijitali birleştirdiği Share Your Gift isimli Yeni Yıl videosu (yapım aşamasına da buradan bakabilirsiniz)
• Aardman Stüdyolarından Nokia reklamı ve Dancing on Ice için hazırlamış oldukları video
• Honda‘nın 3.000 el çizimi illüstrasyonla hazırlanan reklam filmi
• Montblanc‘in 2016’da “el sanatlarının büyüsünü” bize başarılı bir şekilde aktardığı reklamı
• Hermés reklamlarında stop motion kullanmayı seviyor. Özellikle bu çanta reklamı benim oldukça hoşuma gitmişti!

Ben stop motion animasyonları nerede görürsem göreyim mutlu oluyorum. Yüzlerce videodan oluşan bir stop motion listem dahi var. Bu sanat türünün bana verdiği değişik ve hoş bir enerji var, üstelik en hüzünlü hikayelerde bile.

İlerleyen günlerde sanal gerçeklik ve artırılmış gerçeklik ile el yapımı harika dünyalara kendimizi kaptırıp, oradaki karakterlerle etkileşime girsek ve doyasıya eğlenebilsek keşke!

Kapak Görseli: Tori (The Basket) – Vimeo

İlginizi çekebilir: Mag Porter’dan Ediz Anavi ile “Barber’s Cut” ve Stop-Motion Animasyon Üzerine