Türkiye’de modernizmin önde gelen isimlerinden Fahrelnissa Zeid, 1901 Büyükada doğumlu, Kabaağaçlızade Mehmed Şakir Paşa’nın kızı ve hepimizin çok iyi bildiği Halikarnas Balıkçısı Cevat Şakir Kabaağaç’ın da kız kardeşi olan çok yetenekli bir ressam… İzmirliler bugünlerde Fahrelnissa Zeid’ın 20. yüzyıla ışık tutan portre çalışmalarını İzmir İstinyepark AVM’de açılan Dirimart’ın geçici mekanında yakından görebiliyorlar. Dirimart İzmir, Fahrelnissa Zeid’in gençliğinde yapmaya başladığı ve 1975’te Amman’a taşınmasıyla birlikte hayatının son dönemlerinde ağırlık verdiği portrelerinden bir seçkiyi sunuyor. “Portreler” sergisini 30 Ocak 2022 tarihine dek ziyaret edebilirsiniz.

Konum

Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti tarihinde yaşamış kadın ressamlara özel bir ilgi duyduğumu belirterek yazıma başlamak istiyorum. Bu nedenle İzmir’de bu serginin açıldığını duyar duymaz hemen ziyaret ettim. Sergi için özenle seçilmiş bu eserlerin siz sanatseverlerin de hoşuna gideceğini düşünüyorum.

Fahrelnissa Zeid’in 1960 ile 1972 yılları arasında yaptığı portreler, dokunaklı psikolojik araştırmalar niteliği taşırken, Amman döneminde yani 1975 yılından sonra yaptığı eserlerinde daha çok forma ve renge vurgu yapar. Zeid, portrelerinde ailesini, yakın dostlarını ve öğrencilerini tasvir eder ve sanatçının eskiz defterlerinde de bu izlere rastlanır.

Kızı Şirin Devrim’e göre hayatının en yaratıcı, üretken ve ödüllendirici dönemine denk gelen Amman yıllarında sadece öğrencilerine sanat dersi vermekle kalmayan Fahrelnissa Zeid, kendi pratiğinde portreler yapmaya da ağırlık verir. Devrim’e göre yenilikçi ve entelektüel birikimini öğrencilerine aktarmayı tercih eden sanatçı, portrelerini sadece kendisi için yapmayı tercih eder.

Fahrelnissa Zeid’in 1960 ile 1972 yılların arasında yaptığı portreler iki kategoride incelenebilir, galericilerin, onların ailelerinin ve arkadaşlarının yüzlerini ve gövdelerini resmeden portreleri ile sanatçının en yakınlarının yüzlerinin çok yakından betimlendiği psikolojik temalı portreler… Yakın plan portrelerde ten soyut bir yüzeye dönüşür, yüzler umulmadık renklerin üst üste gelmesiyle yeniden yapılanır. İri gözler, düşünceli bakışlar, basitleştirilmiş yüz hatlarıyla birbirini andıran modeller Fahrelnissa Zeid ile benzerlikler gösterir.

Teknik detaylara girecek olursak resimlerde kalın parçalar halinde sürülen boya katmanları ve spatula kullanımıyla açılan yarıklar görürüz. Bu durum o dönem portrelerinin ortak özellikleri olarak karşımıza çıkar. Sanatçının naturalist yaklaşımı olsa bile yaptığı portreler teknik yapıları nedeniyle soyut nitelikler barındırır. Arka plan için dikkatle seçtiği monokromatik renk uygulamaları ve tonlamaları ile heykelsi bir yapıda ve belli bir ışık kaynağından yoksun soyut portreler ortaya çıkar. Özellikle Amman döneminde yaptığı portrelerde soyutluk kavramı daha da belirginleşir.

Fahrelnissa Zeid, Amman dönemi (1975’ten sonra) portrelerinde 1960’lardan taşıdığı statik kompozisyonlara, stilize modellere, jenerik yüz hatlarının çevrelediği büyük gözlere bazı yenilikler ekler. Tende kullandığı nüanslı tonları ve spatula darbelerini bırakır. Dışavurumcu bir yaklaşımı benimser. Renk parçalarının siyah hatlarla çevrelendiği bu üslubu soyut eserlerinden sonra portrelerde de uygulamaya başlar. Portre çalışmalarındaki görsel sürekliliği kırar, üç boyutluluğu yok sayışını vurgular. Bunlar, resmettiği kişinin karakteriyle sade renkleri birleştirdiği, figüratif dışavurumcu tarzda saf resim alıştırmaları olarak görülür.

Fahrelnissa Zeid, portrelerin bir görüntüyü taklit etmek yerine ona hayat vermesi gerektiğini savunur. Bu nedenle bilinçli olarak perspektif, hacim veya rötuşta hatalar yapar. Kontrast halindeki doygun renklerle renk hakimiyetini ön plana çıkarır, durağan yüzlere dinamizm kazandırır.

İzmir’deyseniz ya da İzmir’e yolunuz düşecekse mutlaka sergiyi ziyaret etmenizi öneriyorum. Sergiden görselleri profilimde de bulabilirsiniz.

Fahrelnissa Zeid Kimdir?

Eğitimini İstanbul’da Sanayi-i Nefise Mekteb-i Alisi’nde alan Fahrelnissa Zeid, 1924 yılında Paris’te Académie Ranson, Atelier Bissière’de eğitimine devam eder. Sanat kariyeri boyunca Avrupa, ABD ve Ortadoğu’da elli kadar sergiye ve bienallere katılır.

Zeid’in resimleri Paris Modern Sanat Müzesi, New York, Cincinnati, Edinburgh ve Pittsburgh’daki müzeler, İstanbul Resim ve Heykel Müzesi, İstanbul Modern, Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Mathaf: Arap Modern Sanat Müzesi de dahil olmak üzere birçok müze ve özel koleksiyonda yer alır.

Sanatçının belli başlı kişisel ve karma sergileri ise şu şekilde: Fahrelnissa Zeid, İstanbul Modern; Tate Modern, Londra; Deutsche Bank Kunsthalle, Berlin (2017); Colori, GAM, Turin (2017); Post War: Art Between the Pacific and the Atlantic 1945-65, Haus der Kunst, Münih (2016); The Past, the Present, the Possible, 12th Sharjah Biennial, Sharjah (2015); Tuzlu Su, 14. İstanbul Bienali (2015); Istanbul Modern – Bahrain, Bahrain National Museum (2013); Forever Now: Five Anecdotes from the Permanent Collection, Arab Museum of Modern Art, Doha (2012); Yeni Yapıtlar Yeni Ufuklar, İstanbul Modern (2009); Istanbul Next Wave, Martin Gropius Bau, Berlin (2009); Retrospektif – Fahrelnissa ve Nejad: Gökkuşağının İki Jenerasyonu, İstanbul Modern (2006); The Centenary of Fahrelnissa Zeid, Darat al Funun, Amman (2001); Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Sanat Galerisi, Ankara (2001); Üçü Bir Arada: Fahrelnissa-Aliye-Füreya, Yapıkredi Kazım Taşkent Sanat Galerisi, İstanbul (2001); Arab Women Artists, Boston, Atlanta, Miami; National Museum of Women in the Arts, Washington, D.C. (1994); Retrospective, Royal Cultural Center, Amman (1983); Galerie Aujord’hui, Palais des Beaux Arts, Brüksel (1956); Recent Paintings by Fahrelnissa Zeid, Institue of Contemporary Art, Londra (1954); Salon des Réalités Nouvelles, Paris (1948); Kişisel Sergi, Ralli Apartmanı, İstanbul (1945); 9. “d Grubu” Sergisi, İstanbul (1941); 4. ve 5. Müstakil Ressamlar ve Heykeltraşlar Birliği Sergileri, İstanbul (1931).

Kapak Fotoğrafı: Instagram @dirimart

İlginizi çekebilir: Esra Saruhan’dan Ben-Sen-Onlar Sergisi