Sonbahar demek delice mevsimi demek. Delice ne mi demek? Siyah minik inciler mi desem, yoksa yeşil yeşil minişler mi? Evet evet, bildiniz: Zeytin! Tamam delice zeytinin yabanisi doğru ama sanki bu çılgın meyveciklere daha çok yakışıyor delice demek. Eylül-Aralık ayları arasında hasadı yapılan zeytinler birkaç haftadır hepimizin sosyal medyasında. Zeytin hasadına gidenler mi dersiniz, zeytinyağı tadımlarına mı… Birkaç ay herkes “bilir kişi gibi” konuşup sonra unutuvermese bari bu güzelim “altın sıvı”yı. E hadi o halde fotoğraflarını bir kenara bırakalım, biraz da geçmişine bakalım zeytinin.  

Sonbahar denildiğinde akla birçok meyve-sebze gelir; fakat sonbahar mevsimi aslında “delice” yani “zeytin” mevsimidir. Dilimize Semitik orijinali “zayit” kelimesinden geçme zeytinler Eylül-Aralık ayları boyunca elle tek tek toplarak hasadı yapılır ve “altın sıvı” olarak mutfaklarımızda, temizlik ürünlerimizde, kozmetiğimizde, kısaca her alanda yanımızda yer alır. Zeytinin geçmişi nereden baksanız 10 bin yıl kadar öncesine dayanıyor. Sofralara besin olarak girmeden önce başına ne serüvenler geliyor bu minicik meyvelerin; efsanelere dahi konu oluyor!

Yunan Mitolojisinde Yeri

Bin yıllardır Akdeniz ekonomisi üç önemli ürüne dayalı: Zeytinyağ, tahıl ve üzüm. Her biri birbirinden değerli. Tabii Akdeniz ekonomisi bu ürünlere dayalı olur da Yunanların baştacı olmazlar mı? Koca koca Tanrılar-Tanrıçalar için sembol olarak geçer tahıl, üzüm ve zeytinyağ mitolojide. Demeter tahıl, Dionysos şarap ve Athena zeytin. Bu Tanrı ve Tanrıçaların insanlığa armağanıdır bu kıymetli maddeler. 

Zeytinin hikayesi ise Poseidon ve Athena’nın giriştiği bir mücadeleden doğuyor. Athena öyle bir saplıyor ki mızrağını, mızrak bir zeytin ağacına dönüşüyor. Böylece şehir zeytin ağaçlarının bolluk bereketini alıyor. İşte o şehre Athena’nın onurunu her daim yaşatması için “Atina” adı veriliyor. Dünyanın her yerindeki zeytin ağaçlarının Athena’nın yarattığı bu ağaçtan çoğaldığına inanılıyor. Zeytin ağaçlarının Yunanistan üzerinden İtalya, İspanya, Mısır’a yayıldığı tahmin ediliyor; Amerika, Çin, Japonya’ya gitmesi 16. yüzyılı buluyor. 

İlk zeytinyağ örnekleri bambaşka bir topraklarda gerçekleşmiş olsa da bizim aklımıza neden hep Yunanistan ve Ege geliyor? İşte bu Yunanların günümüzde olduğu gibi ellerindekinin kıymetini çok iyi bilmesi ve daha da önemlisi kendilerini pazarlamasını çok iyi bilmesinden kaynaklı. Akıllı millet! Kelimenin türediği kökeni bile yine bu topraklara dayanıyor. “Oil” kelimesi Antik Yunanca’da zeytin ağacı anlamındaki “eleia” kelimesinden türeme mesela. Mitolojideki yerine zaten değinmiştim. Başka neler mi var? 

• Homeros, “sıvı altın” der zeytinyağına.
• Hipokrat, zeytinyağını şifa verici olarak tavsiye eder ki zeytinyağının ilk kullanım alanlarından biri tıp alanıdır. 
• M.Ö. 1000 tarihine gidersek Antik Priene’de (Aydın-Söke) en gözde etkinlikler düzenlenen spor müsabakaları. Bu spor müsabakalarında bol miktarda tüketiliyor zeytinyağ.
• Zafer, akıl ve barışı simgeleyen zeytin ağacı Helenistik Çağ’ın en kutsal ağacı. 
• Efsanelere göre Yunanların zeytin ağacı altında doğduklarına inanılıyor. 
• Deliceleri aşılayıp yetiştirmeyi, zeytin tanelerini hasat etmeyi öğreten ve ilk yağ preslerini icat eden kişi Aristaeus diye biliniyor. Zeytinciliği insanlığa öğreten önemli isim!

İlk Zeytinyağı Üretimi

Yunan mitolojisinde büyük yer edindiği için ilk zeytinyağı üretiminin Yunanistan veya Ege kıyılarında başladığını düşünüyor olabilirsiniz. Fakat bu şekilde düşünüyorsanız yanılıyorsunuz! Birkaç sene öncesine kadar zeytinyağının ilk hangi tarihlerde, hangi uygarlıklar tarafından kullanıldığına dair net veriler söylenemiyordu. 2011-2013 yıllarında İsrail’de yapılan kazılarda bulunan seramikler gösteriyor ki zeytinyağı kullanımı bu bölgede Kalkolitik Çağ’a kadar gidiyor. Bu ne mi demek oluyor? Orta Doğu’da hatta dünyadaki en erken zeytinyağı üretimi bu bölgede gerçekleşmiş! Aynı dönemde Ein Zippori’de yapılan çalışmalarda bulunan yağ örnekleri ise zeytinyağı kullanımının ilk örnekleri. Yani en eski zeytinyağı üretimi İsrail topraklarında görülüyor!

Peki ya zeytinle ilgili görsel malzemeleri mi merak ediyorsunuz? İşte bunlardan en eskisini görebilmek için Mısır Müzeleri’nin yolunu tutmanız gerekiyor. Zeytin içeren ilk görsel Mısır Müzeleri’nde sergileniyor ve kabartmanın tarihi M.Ö. 3000’i gösteriyor. Girit’te M.Ö. 1600’lerden kalma çok sayıda dekoratif eşyada ve amforalarda da zeytin ağacı, zeytin yaprağı kabartmaları görülüyor. Bu amforaların bazılarında hiyeroglifle “zeytin” yazıyor; buradan da Girit ve Mısır arasında yapılan ticaret hakkında bilgilere ulaşmış oluyoruz.

Zeytinyağı Üretiminin En Eski Yöntemleri

İlk insanlardan beri zeytinin varlığını kabul ediyoruz; hatta “zeytin büyük ağaçların ilkidir” de diyoruz. Peki ilk zeytinyağları hangi yolla elde edilmiş, biraz da bu konuya değinmek gerek. En eski yöntem, taş havuzlar içerisinde ayakla ezilen delicelerin sıcak su içerisinde bekletilmesi ile yağının alınması. Bunun biraz daha gelişmiş versiyonu ise Roma uygarlığında görülüyor. İki taş arasında zeytinler eziliyor, sonrasında ise buharlaştırarak yağ elde ediliyor. Ayak yerine taşların arasında sıkıştırmaya geçilmiş 🙂 

Romalılar zeytinyağını kalitesine göre sınıflandıran ilk medeniyet. En kalitelisi birinci sıkım “olei flos”, ikinci sıkımdan elde edilen “oleum sequens” ise daha uygun fiyatlısı. Yerdeki zeytinleri toplayarak elde edilen, ucuz zeytinyağlarına “caducum” deniliyor.

Romalılar ve zeytin demişken zeytin ağacının Romalılar için de kutsal olduğunu söylemek gerek! Çünkü kurucuları Romus ve Romulus’un zeytin ağacının altında dünyaya geldiğine inanıyorlar milletçe. 

Zeytin ve Zeytinyağının Kullanım Alanları

Zeytin ve zeytinyağının kullanım alanları oldukça zengin. Antik Mısır, Antik Yunan ve Roma’da çeşit çeşit otlar, çiçekler ve bitkilerle karıştırılıp tıpta ilaç olarak mı karşımıza çıkar dersiniz, kozmetikte temel malzeme olarak mı… Kandiller ile aydınlanmanın ana malzemesi zaten zeytinyağ, peki ya ölü yakma törenlerinin? Evet, ölüler yıkanıyor ve temizlenen vücutlar zeytinyağ ile yağlanıyor uzunca seneler. Daha neler neler…

• Antik Çağ’da kozmetik: Bulunan verilere göre Antik Çağ’da kadınlar yılda yaklaşık 1,5 litre zeytinyağını vücutlarına masaj ve yüzlerine güzellik kaynağı olarak kullanıyor. Antik Çağ’dan günümüze gelen güzel bir mesaj da var: Vücudun içini şaraba, dışını zeytinyağına emanet et! 
• Güreşçiler ve sporcuların adalelerini yumuşatmak ve ısıtmak için zeytinyağ kullanımına yeni başladıklarını düşünmüyorsunuzdur herhalde. Bu alışkanlık Antik Çağ’a kadar uzanıyor. 
• Uzun yolculuk yapan yolcular ve özellikle de Hacılar bol bol ayaklarını zeytinyağ ile yağlıyorlar herhangi bir yara olmasın diye.
• Eski tıp biliminde ve farmakognozide oldukça önemli. Yara ve yanık tedavisinin en önemli maddelerinden biri zeytinyağ. Tedavici edici özelliğiyle doğal tıp için vazgeçilmez olduğu gibi, ayrıca dinsel-büyüsel tıpta da kendisini gösteriyor.
• Anadolu’da yaygın olan şifacılık, en çok zeytinyağından faydalanıyor. Günümüzde de kullanmanızı tavsiye edebileceğim örnekler: Yaralara zeytin ezip sürmek, yanıklara ve iltihaplı bölgeye zeytinyağ uygulamak, saçtaki ve cildin farklı yerlerindeki kepeklenmeler için biberiye ve zeytinyağını birlikte kullanmak. 

Zeytin ve Zeytin Ağacı Hakkında Kısa Kısa

• Dünyada yetişen ilk büyük ağaç olarak söylenir.
• Eski Ahit’te yeniden doğuş, erdem ve değer sembolü.
• Hz. İsa’nın gerildiği çarmıh zeytin ağacından yapılma. 
• Herkül’ün silah olarak kullandığı dev tokmak zeytin ağacından. 
• Olimpiyat kazananlarına zeytin dallarında yapılma taç takılıyor. Bu sonraki dönemlerde Roma İmparatorluğu’nda da görülüyor. Sezar’ın başında halk karşısında her zaman zeytin ağacından yapma bir taç oluyor.  
• Pek çok medeniyette krallar ve yeni doğan masumlar zeytin dalları ile kutsanıyor.

Kapak Fotoğrafı: Unsplash/@reo

İlginizi çekebilir: Miray Süer’den Bir Zeytin Hasadı Hikayesi